نظر کانت در خصوص مساله ی شر

نظر ایمانوئل کانت در مورد وجود شر در جهان در قالب فلسفه اخلاق و فلسفه دین او قابل بررسی است. کانت موضوع شر را به‌عنوان بخشی از تحلیل خود از طبیعت انسان و ظرفیت اخلاقی او بررسی می‌کند. او شر را پدیده‌ای نه فقط بیرونی، بلکه درونی و مربوط به آزادی انسان می‌داند. برای فهم دقیق‌تر نظر کانت، باید مفاهیم کلیدی فلسفه او درباره اخلاق، آزادی، و شر را در نظر بگیریم.

1. تعریف شر از دیدگاه کانت

کانت شر را در درجه اول به‌عنوان نقصی اخلاقی در انسان‌ها تعریف می‌کند که از نحوه استفاده آزادانه انسان از اراده خود ناشی می‌شود. به عبارت دیگر، شر نتیجه انتخاب نادرست انسان است، نه یک عامل بیرونی یا تحمیلی.

شر اخلاقی در مقابل شر طبیعی:

• شر اخلاقی: کانت شر اخلاقی را نتیجه انتخاب نادرست اراده آزاد انسان می‌داند. این شر زمانی اتفاق می‌افتد که انسان از عقل و اخلاق برای تصمیم‌گیری درست استفاده نمی‌کند.
• شر طبیعی: به فجایعی مانند زلزله یا بیماری‌ها اشاره دارد. از نظر کانت، این نوع شر ارتباط مستقیمی با اخلاقیات ندارد، بلکه بخشی از شرایط طبیعی جهان است.

2. شر ریشه‌ای (Radical Evil) در انسان

یکی از مفاهیم مهم در اندیشه کانت، شر ریشه‌ای (Radical Evil) است. او در کتاب دین در محدوده عقل تنها (Religion within the Boundaries of Mere Reason) این مفهوم را مطرح می‌کند:

• شر ریشه‌ای چیست؟
  شر ریشه‌ای به تمایل درونی انسان به ترجیح دادن منافع شخصی یا خواسته‌های غیراخلاقی به جای انجام وظیفه اخلاقی اشاره دارد. این شر بخشی از طبیعت انسان است، اما قابل تغییر و اصلاح از طریق عقل و اراده اخلاقی است.
• منشأ شر ریشه‌ای:
  کانت معتقد است که شر ریشه‌ای از آزادی انسان ناشی می‌شود. انسان ذاتاً آزاد است و می‌تواند بین خیر و شر انتخاب کند. اما این آزادی او را مستعد انتخاب نادرست می‌کند.
• چرا شر ریشه‌ای است؟
  زیرا این شر در عمق ساختار اراده انسان قرار دارد و تصمیمات اخلاقی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد. کانت بر این باور است که این تمایل به شر می‌تواند با تلاش اخلاقی و پایبندی به اصول عقلانی اصلاح شود.

3. ارتباط شر با اخلاق کانتی

کانت اخلاق را بر اساس اصل خودآیینی (Autonomy) و عقلانیت بنا می‌کند. او معتقد است که وظیفه اخلاقی انسان‌ها این است که بر اساس قانون اخلاقی عام (Categorical Imperative) عمل کنند، نه بر اساس تمایلات شخصی یا نتایج عمل. اما زمانی که انسان‌ها از این قانون منحرف می‌شوند، شر اخلاقی به وجود می‌آید.

توجیه وجود شر:

• شر نتیجه انتخاب آزادانه انسان است. اگرچه آزادی برای اخلاق ضروری است، اما همین آزادی امکان شر را نیز فراهم می‌کند.
• کانت وجود شر را به‌عنوان پیامدی از ظرفیت اخلاقی انسان توجیه می‌کند: برای این‌که انسان بتواند به ارزش‌های اخلاقی پایبند باشد، باید آزادی داشته باشد، و آزادی بدون امکان انتخاب شر معنا ندارد.

4. چگونه با شر مقابله کنیم؟

کانت بر این باور است که شر در انسان قابل اصلاح است. راه مقابله با شر از دیدگاه او شامل مراحل زیر است:

1. پذیرش مسئولیت اخلاقی: انسان باید بپذیرد که مسئول انتخاب‌های خود است و هیچ عامل بیرونی نمی‌تواند توجیه‌کننده اعمال غیراخلاقی باشد.
2. تقویت اراده اخلاقی: با پایبندی به اصول عقلانی و قانون اخلاقی، انسان می‌تواند اراده خود را از تمایلات نادرست آزاد کند.
3. تعلیم و تربیت اخلاقی: کانت به اهمیت آموزش اخلاقی تأکید دارد و معتقد است که جامعه و نهادهای آن باید در تربیت اخلاقی افراد نقش داشته باشند.
4. ایمان عقلانی: در کتاب دین در محدوده عقل تنها، کانت از مفهومی به نام "ایمان عقلانی" صحبت می‌کند که می‌تواند انسان را به سمت خیر هدایت کند و او را از شر دور نگه دارد.

5. شر در جهان و عدالت الهی

کانت، برخلاف بسیاری از فیلسوفان دینی، به‌دنبال توجیه الهیاتی شر (Theodicy) نیست. او معتقد است که:

• شر در جهان وجود دارد نه به‌عنوان نقص در خدا، بلکه به‌عنوان پیامد آزادی انسان.
• عدالت الهی در جهان پس از مرگ (جهان نوئمِنال یا متعالی) برقرار می‌شود. انسان‌ها مسئول اعمال خود هستند و پاداش یا مجازات متناسب با آن را دریافت خواهند کرد.

جمع‌بندی: چگونه کانت وجود شر را توجیه می‌کند؟

1. شر نتیجه آزادی انسان است؛ بدون آزادی، اخلاق بی‌معنا می‌شود.
2. شر ریشه‌ای بخشی از طبیعت انسانی است، اما انسان با استفاده از عقل و پایبندی به وظایف اخلاقی می‌تواند آن را اصلاح کند.
3. وجود شر در جهان، بخشی از مسیر تکامل اخلاقی انسان است و او را مجبور می‌کند تا انتخاب‌های بهتری انجام دهد.
4. شر طبیعی پیامدی از قوانین طبیعی جهان است و ارتباط مستقیمی با اخلاق ندارد.

از نظر کانت، راه‌حل اصلی برای کاهش شر در جهان، تقویت عقلانیت، اراده اخلاقی، و پایبندی به اصول اخلاقی است. این دیدگاه بر مسئولیت فردی تأکید دارد و انسان را مسئول اصلی مبارزه با شر معرفی می‌کند.